پروژه شهر شب های روشن “در حوضچه اکنون زندگی”

شب از نیمه گذشته ولی وسط میدان هنوز شلوغ است. پیاده راه فرهنگی، پیاده راه اعلم الهدی، سبزه میدان، خیابان امام و ابتدای سعدی و خیابان شیک هنوز در تسخیر شهروندانی است که زیر نور کم جان چراغ برق شب های خنک را برای پیاده روی انتخاب کرده اند.

درست زیر پرده قدیمی تماشاخانه رشت در ابتدای سعدی جوانکی سنتورش را به زمین چسبانده و می نوازد، انگار همین دیروز بود که جهانگیر سرتیپ پور، شهردار وقت در ملک خانوادگی، تماشاخانه ای ساخت و هنرمندان برجسته ای همچون فرخ لقا پوررسول، حمیده خیره آبادی، سوسن تسلیمی، عزت الله انتظامی، فریدون نوزاد و… بر روی سن تئاتر می رفتند.

نوزانده دیگری زیر طاقی کتابخانه ملی ویلون می نوازد و بانوی همراهش دف به دست دارد. جمعیت ایستاده برای لذت از اجرای موسیقی خیابانی و به آنها انعام می دهند.

بوی ذغال آتش شده از گاری کبابی های اول خیابان شیک به مشام می رسد. از سال ۱۳۹۳ که رشت به عنوان «شهر خلاق خوراک در یونسکو» ثبت شد هر روز بر تعداد رستوران ها و گاری کبابی هایی که خوراک های خیابانی با قیمت پایین عرضه می کنند، افزوده می شود.

جوانترها گروه به گروه دور حوض وسط میدان نشسته و صدای خنده شان شور جوانی را به یاد مسن ترها می آورد. روزگاری که خودشان دور حوض مستطیل شکل می نشستند و گروه موزیک بلدیه رشت برایشان موسیقی زنده اجرا می کرد و آنها نیز همراه با بچه های یتیم گروه موزیک شعرهای فولکوریک گیلکی را زمزمه می کردند؛ یاد شب هایی که در باغ سبزه میدان قدم می زدند و از گاری میوه فروشی مرحوم الله وردی وطن آبادی میوه های غریبی همچون توت فرنگی می خریدند.

سال ۱۳۹۵ علی‌اصغر مونسان، رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور، در میان ساز و نقاره نوروزی خوانانی که به زبان گیلکی نمایش عروس گولی اجرا می کردند از پیاده راه فرنگی رشت بازدید کرد و پس از آن بازدید، رشت عنوان «نخستین شهر شب های روشن کشور» را از آن خود کرد.

رشت، در سال ۱۳۹۴ نخستین شهری بود که بصورت پایلوت در بافت قدیمی خود خیابان ها را برچید و با سنگفرش میدان مرکز شهر، عنوان پیاده راه فرهنگی را از آن خود کرد. از آن سال ها تاکنون آرام آرام عناصر فرهنگی میدان چشمگیرتر می شود و با مرمت بناهای تاریخی مرکز شهر، شهر شب های روشن جلوه دیگری می یابد. البته همراهی مردم را نیز در این زمینه نباید نادیده گرفت.

کمتر شهری در کشور وجود دارد که عمارت های تاریخی مرکز شهر با آن معماری نئوکلاسیک اروپایی اش جذاب باشد. وقتی شب ها پیاده میدان را قدم می زنید، نورپردازی روی بدنه این عمارت های تاریخی جلوه دیگری به مجموعه عناصر میدان می دهد. این را یکی از اعضای نظام مهندسی قزوین می گوید که  از پیاده راه فرهنگی مرکز شهر و پروژه های بازآفرینی شهرداری رشت بازدید می کند.

دکتر یوسفی می گوید: پیش از این هم بارها از مرکز رشت بازدید کرده ام و برایم جالب و البته عجیب است که این شهر حتی در نیمه شب ها نیز سرزنده است و شور زندگی را می توان در مرکز شهر حس کرد.

وی اضافه می کند: مدل سنگفرش و منع اجازه تردد خودرو در خیابان خیام و مسیر منتهی به شهرداری قزوین هم اجرا شد ولی بواسطه نارضایتی شدید ساکنان محدوده این خیابان به ناچار مسیر پیاده راه با تغییراتی آرام سازی کردند و خودروها می توانند با سرعت کم در این محدوده تردد کنند.

شهر شب های روشن، پروژه ای است که قرار بود در تمام مراکز استان ها اجرا شود، اینکه چرا این پروژه در دیگر شهرها موفقیت چشمگیری نداشته، به زیرساخت های فرهنگی هر شهر بازمی گردد.

برهمین اساس، نقبی به تاریخ می زنیم، به صد سال پیش، به زمانی که هنوز عمارت های نئوکلاسیک اروپایی از وسط شهر سربرنیاورده بود. به زمان هایی که پیاده روی با خانواده و دوستان در رشت باب بود. به زمان هایی که هنوز بسیاری از خانه های رشت، خانه باغ بود. با این حال، خیلی از خانواده ها، خوش باشی های در لحظه را از قدیم به یاد دارند. به روزهایی که در خیابان شیک قدم می زدند و از مغازه های تازه ساخت خیابان نزدیک به بازار دیدن می کردند و هر از گاهی از جلوی هتل فردوسی و عمارت هزار و یک شب عبور می کردند و صدای ساز و نوای آنها همه را به وجد می آورد.

خیابان امام با نام قدیمی سپه، نخستین خیابانی بود که بعد از ساخت عمارت بلدیه در سال ۱۳۰۳ ساخته شد. تمام این خیابان سنگفرش بود و به گفته روزنامه های آن زمان پس از ساخت خیابان سپه مردم برای پیاده روی به این خیابان می آمدند.

اما پیش از ساخت این خیابان ها، مردم در کجا تفرج می کردند؟ کافی است سفرنامه ها را بخوانیم، یان کولارژ تکنسین چک تباری است که به عنوان مامور تعمیر اسلحه در آخرین سال نهضت جنگل(۱۲۹۹) به دار و دسته «کوچک جنگلی» پیوست؛ در خاطراتش از باغ سبزه میدان می نویسد: باغی در وسط شهر که با گل های سرخ آراسته شده و با چراغ برق های روشن، پاتوقی برای مسافران، مردم و گردشگرانی که به کافه های اطراف می روند. از بستنی سنتی که با یخ برف چال های رشت قدیم تهیه می شد و شب های تابستان را خنک می کردند.

بجز سبزه میدان، درب دو باغ الله وردی وطن آبادی و باغ سالار مشکات نیز آخر هفته ها و ایام تعطیل، برای پیاده روی و گردش به روی عموم باز بود. وقتی تاریخچه ساخت قدیمی ترین باغ رشت را بررسی می کنیم می بینیم کسی که این باغ را در دوره ناصرالدین شاه قاجار ساخت اتفاقا به دنبال ایجاد تفرجگاهی برای عموم رشت بود تا همه مردم از باغ زیبایی لذت ببرند که به سبک باغ های سن پترزبورگ، دیوارهای کوتاه سفید سیمان بری داشت و سردری از آن زیباتر.

محمد قاسم خان والی، حاکم گیلان در دوره ناصرالدین شاه بود. وی پیش از این سفیر ایران در روسیه بود و بواسطه آشنایی با کشورهای اروپایی از یک سو و آگاهی از سنت شادی طلبی گیلانیان، وقتی حاکم گیلان می شود، نخست باغی به عنوان تفرجگاه عمومی می سازد. باغی که حاکمان بعدی هم برای بازپیرایی و زیبایی آن تلاش کردند. اکنون باغ سبزه میدان ثبت ملی شده ولی هنوز پاتوقی برای جوان ها در ضلع غربی و پاتوقی برای مسن ترها در ضلع شرقی است.

حالا اگر تاریخچه ساخت چندین سینما، تماشاخانه، هتل و کافه را در اطراف سبزه میدان و محور اعلم الهدی بررسی کنیم، متوجه می شویم این نقطه از شهر از گذشته های دور محلی برای گذران فراغت مردم رشت بوده است و اگر مرحوم بافکر، یک کارخانه برنجکوبی را نمی فروخت نمی توانست هزینه ساخت «سینما شهر طلایی» را فراهم کند.

وقتی زیرساخت فرهنگی یک استان را بررسی می کنیم می بینم فرهنگ یک قوم نه تنها بر سبک زندگی، حتی بر معماری خانه ها نیز تاثیر می گذارد. شادی طلبی و برون گرایی ناشی از طبیعت و جغرافیا از یک سو و دوشادوشی زن و مرد در زیست و اقتصاد مردم گیلان حتی بر معماری خانه های گیلان نیز تاثیر گذاشته است.

به گفته دکتر مژگان خاکپور، استادیار گروه هنر و معماری دانشگاه گیلان، معماری خانه های گیلان برون گراست، برخلاف معماری درونگرای استان های مرکزی.

خاکپور می گوید: «پیرامون اشتراکات و ادغام فرهنگ و معماری کمتر تحقیق شده و پژوهش ها نشان می دهد معماری گیلان به غایت همسان و همخوان با فرهنگ برون گرایی گیلان است.»

وی که کتابی پیرامون زن، فرهنگ و معماری را تدوین کرده معتقد است که به دلیل حضور دوشادوشی زن و مرد در اقتصاد زیستی کمتر شاهد فضاهای مختص زنانه و مردانه در معماری بومی گیلان هستیم؛ برخلاف آنچه در معماری نجد ایران مشاهده می شود.

این استاد دانشگاه اضافه می کند:« اصولا «فرهنگ» پدیده پیچیده و چند ساحتی است و علاوه بر تاثیر اقلیم و اقتصاد، آیتم فرهنگی، معماری را دستخوش تغییر می کند. معماری نجد ایران بسیار پرطمطراق است و شامل اندرونی و بیرونی و تزیینات زیاد داخلی بناست و تا مدتها این نوع معماری به عنوان نگین دوره های معماری در جهان مطرح می شد اما معماری گیلان محروم ماند. در پس ظاهر ساده و بی پیرایه معماری بومی گیلان، ناگفته های فرهنگی زیادی دخیل است.»

خاکپور تاکید می کند: «وقتی هنر و معماری ذیل فرهنگ تعریف می شود، فرهنگ بیشترین تاثیر را در معماری دارد. با شناخت نوع معماری می توانیم به ریشه های فرهنگی و هویت جمعی هر منطقه پی ببریم. اینجا نه پایداری طبیعی و اقلیم که پایداری اجتماعی فرهنگی بر معماری مطرح است. در گیلان، زن و مرد در اقتصاد معیشتی دوشادوش سهیم هستند. به همین دلیل در معماری هم کمتر شاهد فضاهای مختص زنانه و مردانه هستیم. این نوع کنش اجتماعی ما را به این می رساند که ما فرهنگ برون گرایی داریم و در پس آن معماری برون گرا زاده می شود.»

اینجاست که طبیعت برون گرایی مردم گیلان موجب می شود پروژه شهر شب های روشن در رشت موفق عمل کند. این کنش های اجتماعی را می توان در زندگی، موسیقی، سبک پوشش، فرهنگ خوراک و نوع تعاملات اجتماعی دید. حالا بروز احساسات، اندوه و شادی را می توان در مردمی دید که در شهر شب های روشن به زندگی سخت نمی گیرند. می خواهند از همین زندگی عادی خود لذت ببرند و به قول سهراب سپهری می خواهند “در حوضچه اکنون زندگی را بچشند.”